Η δημοφιλής παραβίαση
Θα περίμενε κανείς πως, όπως συμβαίνει συνήθως ετσι και τώρα, τα ελληνικά media θα αναπαρήγαγαν κάμποσο το περισταστικό, καθώς εδώ και κάποια χρόνια ο Γιάννης αποθανατίζεται συνεχώς σε κάθε έκφανση της ζωής του. Σε ο,τι αφορά την ιδιότητα του αθλητή, τα φωτογραφικά ενσταντανέ με καρφώματα , τάπες, αντιδράσεις του προσώπου κ.ο.κ είναι αμέτρητα, φανερώνοντας την αδιαμφισβήτητη υπεροχή έναντι των περισσοτέρων αντιπάλων του. Σε ο,τι αφορά την προέκταση στην προσωπική ζωή, οι φωτογραφίες από τις εξωγηπεδικές δραστηριότητες είναι εξίσου δημοφιλείς στα δικά μας μέρη, καθώς συχνά συνδέουν τον αθλητή συμβολικά με το κοινωνικό και πολιτικό πεδίο1. Ειδικά σε ο,τι αφορά την σχέση με τα εθνικά σύμβολα, διάφορα κάδρα του Αντετοκούνμπο έχουν αναπαραχθεί (και υποστηριχθεί από αντίστοιχα κείμενα) έντονα, με ορισμένα μάλιστα να ξεθάβονται από την παιδική ηλικία.
Όταν η αμερικανίδα σκηνοθέτης, συγγραφέας και πολιτική ακτιβίστρια, Σούζαν Σόνταγκ, εγραφε για την δολοφονική λειτουργία της φωτογραφίας (βλ. φράση στην αρχή) , δεν είχε φυσικά στο μυαλό της κάτι κυριολεκτικό. Στο υπέροχο, όσο και γεμάτο επιρροή σε κάθε μεταγενέστρο στοχασμό γύρω από την εικόνα, βιβλίο "περί Φωτογραφίας"2 , η Σόνταγκ αναφέρεται στην δολοφονία ως θετική δυνατότητα, την οποία κατέχει εκείνος που κρατάει την κάμερα. To αντικείμενο του φωτογραφικού φακού δεν έχει επιρροή , κι ας είναι μέρος της "πραγματικότητας".
Αντίστοιχα, δεν έχει επιρροή και στην μεταγενέστερη αναπαραγωγή του κάδρου, το οποίο αντλεί την γοητεία του από κάτι που η συγγραφέας ονομάζει "τεκμήριο φιλαλήθειας". Καθώς οι φωτογραφιες δεν αμφισβητούνται ως απόδειξη ότι κάτι υπάρχει εκεί έξω, μπορουν να ξεφυγουν εύκολα από το αρχικό κείμενο που τις συνοδεύει. Στις μέρες μας, δεν εχει παρά να κάνει κανείς ένα δεξί κλικ, να αφαιρέσει το καδρο από τον γραπτό λόγο και να το περάσει κάπου αλλού, καθώς οι φωτογραφίες είναι, όπως λέει και η Σόνταγκ "αντικείμενο που προσκαλεί την συσκευασία". Εν ολίγοις, αν κάποιος δεν συμφωνεί με το κείμενο, η φιλαλήθης φωτογραφία μπορεί να αποσπαστεί εύκολα και να καταδείξει του λόγου το αληθές: Να οριστε, ο Γιάννης σέβεται την σημαία, αγαπάει την Ελλάδα, έχει ήθος και τιμά την πορεία του και τις μνήμες της χώρας. Είναι παιχταράς. Είναι εξαιρετικό παιδί. Είναι Έλληνας. Δεν βρίζει. Σέβεται. Φαίνεται στην φωτογραφία.
Η δολοφονία συνεχίζεται.
Τις μέρες που πέρασαν, τα ελληνικά media επέλεξαν να απέχουν από την άμεση καταγραφή των γεγονότων, καθώς αυτή πιθανώς να έθετε σε κίνδυνο την φήμη των απανταχού "φωτογράφων". Το περιστατικό που έλαβε χώρα στο παρκέ, καδραρίστηκε με τρόπο που να παρουσιάζει συνάφεια με τα προηγούμενα επεισόδια. Φυσικά, το βίντεο και οι φωτογραφίες δεν θα αρκούσαν αυτή την φορά από μόνα τους. Χρειαζόταν κείμενο, χρειαζόταν εξήγηση, χρειαζόταν "η εικόνα μιας εικόνας"3 . Και σχηματίστηκε, με τον πλέον περίεργο τρόπο.
Αλήθεια, τι ακριβώς είδαν τα μάτια των αναγνωστών/θεατών να συμβαίνει; Οι εκδοχές των εγχώριων ιστότοπων περιέγραψαν μία "παρεξήγηση" που πήρε "εντονες διαστάσεις", επεσήμαναν τον ρόλο του ασίσταντ κόουτς να προκαλεί συχνά τον νεαρό σταρ και έδωσαν βάση στην κατά τα άλλα φιλικότατη σχέση των δύο ανδρών. Διαβάσαμε επίσης για ένα ξέσπασμα σε καρέκλα (!), καθώς ο παίκτης είχε γίνει "έξω φρενών" ή αν θέλετε "έξαλλος με τον βοηθό του Κιντ".
Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα λεγόμενα του Αντετοκούνμπο δεν περιγράφηκαν, ενώ απουσίασε σχεδόν ολοκληρωτικά ακόμη και η υποψία κριτικής. Η κριτική είναι φυσικά μία υποκειμενική απόφαση του εκάστοτε γράφοντος και δεν είναι απαραίτητο πως δικαιολογούμαστε να την απαιτούμε. Από την άλλη, είναι τουλάχιστον αξιοπερίεργη η μη παρουσία, έστω και σε ένα μικρό κομμάτι των δημοσίων κειμένων γύρω από το ζήτημα. Λίγες μέρες μετά την δημοσιοποίηση της οικονομικής βοήθειας του Νίκου Παππά στις φυλακές Κορυδαλλού, το ίντερνετ είχε γεμίσει με - απόλυτα δίκαιες - επικρίσεις. Την φορά αυτή, μία παρόμοια συμπεριφορά δεν αξιολογήθηκε παρά σε ελάχιστα μέρη με αρνητικό πρόσημο. Ο πρότερος έντιμος βίος του Γιάννη προφανώς έπαιξε τον ρόλο του, παρόλα αυτά φαίνεται πως μεγαλύτερο ρόλο παίζει η - πάση θυσία - διατήρηση μιας συμβολικής αρμονίας, η οποία εδώ και χρόνια διέπει τις - φωτογραφικές η μη - αναπαραστάσεις γύρω από το νέο τοτέμ του ελληνικού αθλητισμού.
Η ρήξη στην συμβολική αρμονία
Η αρμονία αυτή ελάχιστα δίνει στο αναγνωστικό κοινό, πέραν της κλασικής αποχαύνωσης. Οι αναγνώστες δεν είναι μοσχάρια που διαβάζουν άκριτα, δεν υπονοώ κάτι τέτοιο. Εντούτοις, στην περίπτωση αυτή το δημοσιογραφικό γραπτό δεν τους προσέφερε τίποτε το τονωτικό, αποκρύπτοντας σε πολλές περιπτώσεις και την απλή καταγραφη. Αντίθετα, στην αντίπερα όχθη το γεγονός σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως. Πέραν του οργανισμού των Μπακς, ο οποίος φυσιολογικά κινήθηκε στην "ελληνική γραμμή", τα media διάφορων χωρών κατέγραψαν επακριβώς τα λεγόμενα και προέβαλαν το περιστατικό σε όλες του τις εκφάνσεις. Ως συνέπεια αυτής της σφαιρικότητας, προέκυψαν και οι αντίστοιχες αιχμηρές κριτικές από τους χρήστες των social media, κάτι που επίσης έλειψε από την δική μας ιντερνετική δημόσια σφαίρα.
Nαι, ο Γιάννης Αντετοκούνμπο έγινε στόχος, καθώς η συμβολική αρμονία ξαφνικά έσπασε βίαια μέσα από τα περίφημα χιουμοριστικά internet memes. Εχουν άραγε αυτά τόση σημασία; Για κάποιους η προσοχή στις χιουμοριστικές αυτές φωτογραφίες ίσως αποτελεί μία υπερβολή, καθώς το trolling συμβαίνει συχνά ανώνυμα και οι επίδοξοι καθημερινοί εκπρόσωποι της παρωδίας δεν διαθέτουν μια κάποια εγκυρότητα. Για άλλους όμως, όπως π.χ. τους αρχισυντάκτες ενός παλιότερου εξαιρετικού τεύχους του "Τhe Fibreculture Journal", το να αποκαλείται κάποιος τρολ είναι στην πραγματικότητα ένας [πολιτικός] διαχωρισμός ως προς το ποιοι έχουν το δικαίωμα να εκφέρουν άποψη και ποιοι όχι. Το πού θα επιλέξει να σταθεί κανείς είναι υποθέτω στην κρίση σας, αλλά προσωπικά βρίσκω την παρακάτω σάτιρα ευφυή.
Στα ευρηματικά αυτά κάδρα συντελείται μία ακόμη δολοφονία, μόνο που αυτή τη φορά το θύμα είναι τα συμβολικά συμπλέγματα ή αν θέλετε οι δημοφιλείς συμβολικοί συσχετισμοί. Το χιούμορ αποτελεί σίγουρα ένα όχημα, φανερώνοντας την δυνατότητα του να "γδύνει από το τέχνασμα, να υπογραμμίζει τις ασυνέπειες και γενικά να προκαλεί την εξουσία της επίσημης πολιτικής γλώσσας" 4. Ακόμη παραπέρα, και όπως έδειξε η Αννα Πιατά σε μία πολύ ενδιαφέρουσα κριτική των κομματικών διαφημίσεων των τελευταιων ελληνικών βουλετικών εκλογών5, τα internet memes χρησιμοποιούν τόσο το οπτικό, όσο και το προφορικό στοιχείο μια παρωδίας, προκειμένου να συνδυάσουν πραγματιστικά δυσαρμονικές έννοιες. Στην προκειμένη περίπτωση της παραπάνω εικόνας: Στην είσοδο του Ουισκόνσιν, ο καλύτερος πρέσβης της πολιτείας καλοσωρίζει τους επισκέπτες με ένα εμφατικό "θα σας γαμήσω!". Do not feed the trolls, μπορεί όντως να παράξουν νέα νοήματα, που μπορούν εν δυνάμει να σταθούν ενάντια στα ηγεμονικά.
Η έννοια της δυσαρμονίας ως μέσου μιας τέτοιας παραγωγής είναι εξάλλου κεντρικότατη στο έργο ενός εκ των πιο σπουδαίων μορφών της λογοτεχνικής θεωρίας, του Κένεθ Μπερκ (1897 - 1993), τα γραπτά του οποίου έχουν επηρεάσει μεχρι και τις σύγχρονες αντιλήψεις περί εικόνας και διαφήμισης. Κατά τον Μπερκ, η συνεχής και παράδοξη αντιπαραβολή αντιθετικών συμβόλων, μπορεί να να προσφέρει νέες οπτικές , μέσω της αμβφισβήτησης της πρότερης χρήσης αυτών των συμβόλων σε σχέση με άλλα αντικείμενα/πρόσωπα6. Για παράδειγμα, η φράση "θα σε γαμήσω" παραπέμπει ως σημείο σε έναν επιθετικό χαρακτήρα. Την ίδια στιγμή, μία φωτογραφία του Γιάννη Αντετοκούνμπο σχετίζεται περισσότερο με μία πλήρη και ολοκληρωμένη προσωπικότητα, η οποία μάλιστα αποτελεί και το πρόσωπο της πιο γνωστής μάρκας παπουτσιών παγκοσμίως. Όλα αυτά, όταν μπουν στο παρωδιακό μίξερ, παράγουν μία εικόνα γοητευτικά ανατρεπτική.
Πιθανώς εκείνη να ενοχλούσε λιγότερο έναν φαν των Λος Αντζελες Λέικερς από ότι έναν Ελληνα θαυμαστή του Γιάννη, ο οποίος προσυπογράφει την επιμελώς διατηρήμενη εικόνα του εξαιρετικού παιδιού και αθλητή, παρόλα αυτά είναι σε αυτό ακριβώς το σημείο που ο δεύτερος οφείλει να κάνει μισό βηματάκι πίσω και να αφαιρέσει κάμποση από την προσωπική εμπειρία. Αν στην θέση του Γιάννη υπήρχε π.χ. ο Ρότζερ Φέντερερ, και αν ο λευκός Ελβετός είχε εκστομίσει την αντίστοιχη φράση σε έναν αντίπαλο, τότε το meme θα λειτουργούσε υπέροχα για περισσότερο κόσμο. Η λευκή Νike θα έλεγε στον υπόλοιπο κόσμο να παει να γαμηθεί μέσω ενός επιφανούς εκπροσώπου της. Τώρα όμως το πράγμα έχει δυσκολέψει, καθώς γύρω από τον μαύρο και (πρώην) φτωχό Γιάννη, που αναρριχήθηκε μέσα από τις κακουχίες σε μία α-φιλόξενη χώρα και έφτασε στην άλλη άκρη της γης, έχει ήδη στηθεί ένα κατάλευκο πάρτι γεμάτο χρυσάφι.
Οι λαμπεροί χιονάνθρωποι χορεύουν παντού, η δολοφονία πρέπει να συνεχιστεί.
Γιατί άραγε; H απάντηση δεν είναι εύκολη , καθώς προσκαλει τόσο για μια αναγνώριση κινήτρων από πλευράς όσων γράφουν, όσο και για μία σαφώς βαθύτερη μελέτη των συμβολικών πεδίων που προπορεύονται της γραφής. Ισως όμως δεν έχει και τόσο σημασία, υπό την έννοια ότι καθώς η πορεία του νέου μεγάλου μας ειδώλου θα εξελίσσεται, τα φώτα θα πέσουν επάνω σε όσα μένουν ακόμη να ειπωθούν. Καθώς ο Αντετοκούνμπο θα εκτίθεται σε περισσότερη δημοσιότητα , καθώς τα παιχνίδια που θα παίζει θα σχηματίζουν σιγά σιγά έναν τεράστiο σωρό, και καθώς ο χρόνος θα μαζεύει γύρω του κι άλλες εικόνες, είναι περίπου μοιραίο πως οι "κακές στιγμές" θα αυξηθούν και εκείνες σε πλήθος. Η ορατότητα έρχεται μαζι με κάποιο κόστος.
Aυτό που έχει περισσότερο ενδιαφέρον δεν είναι το πώς θα συμπεριφερθεί ο παίκτης, αλλά το πώς θα σταθούν απέναντι του όσοι έχουν βημα στον δημόσιο λόγο, από τον απλό χρήστη του twitter, μεχρι τον πιο επιφανή εκπρόσωπο του Τύπου. Το διακύβευμα στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι η στάση (κριτική η μη) απέναντι του, αλλά εκείνη απέναντι στην έννοια της κριτικής αυτής καθ'εαυτής. Είναι επίσης η θέση όλων μας στην σχέση μας με τα σύγχρονα αθλητικά ειδωλα και τους μηχανισμούς δημιουργίας τους. Τέλος, ένα σημαντικό διακύβευμα αφορά την θέση ανάμεσα σε εμάς και τους αναγνώστες, με τους οποίους συνεχώς συνδημιουργούμε. Είναι ένας "θλιβερός, φοβισμένος χρόνος", όμως η συνδημιουργία δεν έχει σχέση με σκοτωμούς.
Σημειώσεις
1. Η σύνδεση του Γιάννη Αντετοκούνμπο με το κοινωνικό και πολιτικό πεδίο, έχει περιγραφεί έξοχα σε ένα συνεχιζόμενο αφιέρωμα του The Ball Hog .
2. Σούζαν Σόνταγκ, "Περί Φωτογραφίας" (1977), εκδόσεις Πολιτεία.
3. Κατά την Σόνταγκ, η τοποθέτηση μιας φωτογραφίας σε ένα βιβλίο, αποτελεί πλέον την "εικόνα μιας εικόνας", καθώς η φωτογραφία συνοδεύεται πλέον από γραπτό λόγο.
4. Dahlgren, P., 2009. Media and Political Engagement: Citizens, Communication, and Democracy. Cambridge University Press, Cambridge. Το απόσπασμα που χρησιμοποίησα περιέχεται στην επόμενη πηγή.
5. Αnna Piata, 2016, When metaphor becomes a joke: Metaphor journeys from political ads to internet memes. Journal of Pragmatics 106 (2016) 39--56 . Διαθέσιμο online www.sciencedirect.com
6. Kenneth Burke (1964), Perspectives by Incongruity.
