Από τις αρχές Μαρτίου, στο National Building Museum της Washington, εκτίθενται 70 φωτογραφίες του William (Bill) Bamberger, οι οποίες απεικονίζουν 70 ανοιχτά γήπεδα από 12 διαφορετικές χώρες, στις οποίες ο φωτογράφος ταξίδεψε για παράλληλες δουλειές από το 2004 και έπειτα. Οι 70 αυτές εικόνες επιλέχτηκαν από τον ίδιο και την επιμελήτρια του ανάμεσα σε ένα πλήθος 22,000 κάδρων και αποτελούν μία συνέχεια της δουλειάς του επάνω σε προηγούμενες συλλογές, που αφορούν την οργάνωση τοπικών κοινοτήτων στις ΗΠΑ και το εξωτερικό. Όταν πρωτοείδα κάποιες με την προτροπή του Κώστα, αποφάσισα να βρω τον δημιουργό και να του μιλήσω, με μόνη περιέργεια το τι θα βγει από μία τέτοια, ξεκάρφωτη συζήτηση. Να λοιπόν πώς τα είπαμε στο skype πριν λίγες μέρες για τις φωτογραφίες ανοιχτών γηπέδων μπάσκετ, σε μία κουβέντα που αν υπήρχε δίπλα της κρασί, θα μπορούσε να κρατήσει για ώρες.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giorgos B. Bill, νομίζω εύλογα η πρωτη μου απορία είναι πώς ξεκίνησες το εγχείρημα και γιατί.
Bill Bamberger. Για δέκα χρόνια απασχολούμουν σε πρότζεκτ που αφορούν το βάθος μιας κοινότητας, που αφορούν κοινότητες γενικώς. Ήταν συνεργατικά και έπρεπε να μένω καιρό στο ίδιο σημείο, όπου τελικά στήναμε τις εκθέσεις μαζί με τους κατοίκους (π.χ στο Flint είχαμε διoργανώσει παρουσίαση σε ένα εγκαταλειμμένο σχολείο). Από ένα σημείο και ύστερα όμως, ήθελα να προχωρήσω σε κάτι που το ένιωθα περισσότερο δικό μου.
Εκείνη την περίοδο λοιπόν (σ.σ. 2004) ταξίδευα με μία φίλη (σ.σ. ή φίλο) και είδα αυτό που τώρα αποτελεί την πρώτη εικόνα της σειράς της έκθεσης Hoops, ένα γήπεδο στο Nags Head της North Carolina. Eίναι από ένα εξοχικό σπίτι κοντά στην παραλία, με κίτρινα πατζούρια, βαμμένα στην εντέλεια και απολύτως συμμετρικά.
Rental house, Nags Head, North Carolina 2004
Βλέποντας τη μπασκέτα, βρήκα πολύ ενδιαφέρον το πώς είναι κατασκευασμένη, έτσι ώστε να ταιριάζει απόλυτα στον σχεδιασμό της οικίας και ξαφνικά μου ήρθε: Αυτός είναι ένας τρόπος να καταλάβεις και να πεις κάποια πράγματα σχετικά με την κοινωνία και την οργάνωση της κοινότητας, υπό μια διαφορετική φόρμα.
Ήδη, γυρνώντας από εκείνο το μικρό ταξίδι, βρήκα ακόμη δυο τρία courts, το ένα στην κοινότητα Plymouth της North Carolina, όπου υπάρχει μία απλή μπασκέτα μπροστά σε χωράφια βαμβακιού και πίσω από ένα ιδιόκτητο σπίτι, όπου σκέφτηκα «χα, να ένας ασυνήθιστος πίσω κήπος».
Αγροτόσπιτο σε φυτεία βαμβακιού, Plymouth, North Carolina 2004
Από εκεί και ύστερα, τα πράγματα πήραν το δρόμο τους. Ξεκίνησα να ρωτάω ανθρώπους που ήξερα, όπως τον μηχανικό του αυτοκινήτου μου, για το πού πρωτοέπαιξαν μπάσκετ και να τους ζητάω να με πηγαίνουν εκεί. Και έτσι, όταν βρήκα κάποια αληθινά θαυμάσια γήπεδα τόσο κοντά στο σπίτι μου, σκέφτηκα πόσα άλλα τέτοια θα υπάρχουν σε όλη την αμερικάνικη επικράτεια και τον κόσμο. Καθώς λοιπόν ταξίδευα σε διάφορα μέρη για άλλες φωτογραφικές δουλειές μαζί και με την οικογένεια μου, πάντα έψαχνα να βρω και ένα γήπεδο μπάσκετ.
G.B. Βλέπω πως φωτογραφίζεις τόσο ιδιωτικά, όσο και δημόσια/κοινοτικά γήπεδα. Εχει αυτός ο (μη) διαχωρισμός κάποια σημασία στο έργο σου; Βλέπεις κάποια οφθαλμοφανή διαφορά στον χαρακτήρα των γηπέδων;
B.B. Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Δεν σκεφτόμουν ιδιαίτερα αυτή τη διαφορά στην αρχή, καθώς για μένα όλα έχουν ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, καθώς κοιτάω τώρα μία φωτογραφία από ιδιωτική κατοικία στο Wilmington της North Carolina με μία σιδερένια καγκελόπορτα και γύψινους τοίχους, αντιλαμβάνομαι ότι αποκαλύπτει κάποιες δυνατότητες της οικίας.
Ιδιωτική κατοικία, Wilmington, North Carolina, 2008
Aπό την άλλη, ένα πολύ αγαπημένο γήπεδο, που είναι δημόσιο, είναι εκείνο από το Greencastle της Pensylvania, με ένα κίτρινο σχολικό λεωφορείο στο φόντο. Η μπασκέτα μοιάζει παρατημένη, το λεωφορείο έχει φθορές και είναι σαν να καταλαβαίνεις ότι αυτή η κοινότητα κάποτε πέρασε καλύτερους καιρούς και πως τώρα βιώνει μια παρακμή.
Πίσω κήπος, Greencastle, Pennsylvania, 2006
Σιγά σιγά λοιπόν προέκυψαν κάποιες διαχωριστικές γραμμές. Τα ιδιωτικά περισσότερο μας δίνουν πληροφορίες για την ατομικότητα, πιθανώς για τον πλούτο των ιδιοκτήτων και τον χαρακτήρα τους. Επίσης, γνωρίζουμε πως τόσο στην δική μου χώρα, όσο και στον κόσμο, ότι οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι ίσοι σε ο,τι αφορά την κατανομή του πλούτου, με τις ανισότητες να αυξάνονται τόσο εδώ (σ.σ. ΗΠΑ), όσο και διεθνώς. Θα έλεγα λοιπόν, και με αυτά τα δύο παραδείγματα υπόψη, ότι βλέποντας τα ιδιωτικά courts αντιλαμβανόμαστε τα όσα μας χωρίζουν, ενώ τα δημόσια περισσότερο αφορούν τις κοινές μας αξίες, απλώς σε ένα ευρύ φάσμα.
Πέρα από αυτό όμως, μπορεί απλώς να είναι συναρπαστικό το ότι οσοι/οσες χρησιμοποιούν τα γήπεδα, το κάνουν μπροστά σε ένα πολύ ιδιαίτερο τοπίο, όπως για παράδειγμα τα παιδιά στο προαύλιο ενός δημόσιου σχολείο στη Sedona της Arizona.
Προαύλιο δημόσιου σχολείου, Sedona, Arizona, 2009
Σε αυτή την περίπτωση, οι πληροφορίες που αντλεί το μάτι περιστρέφονται κυρίως από την ιδιαιτερότητα του τοπίου. Ίσως κάτι αντίστοιχο να συμβαίνει και στο προαύλιο ενός σχολείου στην Kinihira της Ρουάντα.
G.B. Ναι, είδα ότι έχεις ταξιδέψει στην Ρουάντα κάμποσες φορές στο παρελθόν και έτσι μου έρχεται περίπου ενστικτωδώς να ρωτήσω για την εμπειρία σου εκεί, καθώς λίγο πολύ όλοι έχουμε συνδυάσει την χώρα με την περίοδο της γενοκτονίας1.
Β.Β. Έχω πάει τεσσερις φορές στη Ρουάντα ως τώρα και πιστεύω ότι έρχεται μία ενδιαφέρουσα περίοδος για τη χώρα. Είμαστε στην επέτειο των 25 χρόνων τώρα και όπως είναι λογικό, ένα μεγάλο μέρος της διεθνούς κάλυψης επισκέπτεται εκ νέου τα γεγονότα.
Όταν πρωτοπήγα, πίστευα ότι και εγώ θα κάνω ένα πρότζεκτ σχετικό με την γενοκτονία, αλλά γρήγορα συνειδητοποίησα ότι αυτός είναι ο φακός που χρησιμοποιεί ο καθένας/η καθεμία για να κοιτάξει την Ρουάντα. Η γενοκτονία έχει γίνει μία ιστορία που λέμε ξανά και ξανά. Όμως η χώρα έχει προχωρήσει από αυτό και υπάρχουν άλλα πράγματα να λάβει κανείς υπόψη. Δεν είναι εκείνα τα γεγονότα παρόντα στο μυαλό όλων στην καθημερινότητα, περισσότερο υπάρχουν σαν στοιχειό. Συνεπώς αποφάσισα και εγώ να ακολουθήσω μία διαφορετική προσέγγιση.
G.B.: Είναι νομίζω σύνηθες. Ό,τι πιστεύουμε εμείς για έναν τόπο, δεν συμπίπτει απαραίτητα με τις απεικονίσεις/αντιλήψεις των γηγενών. Υπό αυτή την έννοια, τι πιστεύεις ότι κάνει στις δικές μας παραστάσεις μία φωτογραφία ενός ανοιχτού γηπέδου μπάσκετ στη Ρουάντα. Ποια η διαφορά σε αυτή την περίπτωση και τι δημιουργεί για σένα ;
Β.Β. Αρχικά για μένα είναι μια ευχαρίστηση. Όταν πρωτοπήγα στη Ρουάντα ήδη δούλευα επάνω στη θεματολογία των γηπέδων, άρα το να δω το γηπεδάκι στην Kinihira, ένα μικρό χωριό μακριά από το Κιγκάλι, ήταν κάτα κάποιο τρόπο σαν να βλέπω κάτι οικείο, μα και φυσικά τελείως διαφορετικό.
Προαύλιο εκκλησίας, Kinihira, Rwanda, 2013
Φαίνεται πως είναι σε μία εκκλησία, βλέπεις μάλιστα και το κόκκινο χώμα στο προαύλιο της. Όμως στην άλλη πλευρά, εκεί που στέκεται ο φωτογράφος, υπάρχει ένα σχολείο. Σε πολλά από τα χωριά, η εκκλησία και το σχολείο μοιράζονται έναν κοινό προαύλιο χώρο, ο οποίος εδώ αφορά ένα γήπεδο μπάσκετ. Αυτό που είναι συναρπαστικό για μένα, είναι ότι η γραμμή των βολών είναι φτιαγμένη από τούβλα, τα οποία είναι χωμένα στη γη, με τέτοιο τρόπο ώστε η γραμμή να είναι απολύτως ευθεία. Η μπασκέτα είναι φτιαγμένη από κορμούς δέντρων, που μάλλον προέρχονται από το δάσος δίπλα και η όλη κατασκευή μου δείχνει την ευφυϊα της κοινότητας, όπως και την ευαισθησία της στον σχεδιασμό. Στο Κιγκάλι βέβαια, τα γήπεδα που βρήκα είναι πιο «κλασικά», όπως τα περισσότερα στον κόσμο.
G.B. Όπως και σε όλες τις φωτογραφίες της έκθεσης, έτσι και σε αυτή, παρατηρώ ότι το γήπεδο είναι φωτογραφημένο άδειο. Δεν έχεις επιδιώξει να έχεις ανθρώπινη παρουσία, βασικά την έχεις αποφύγει. Για ποιο λόγο; Π.χ. στη Ρουάντα, γιατί να μην απεικονίσεις κάποια παιδιά να παίζουν; Στην τελική, θα έδειχνε και την συνέχεια της κοινότητας.
B.B. Στο συγκεκριμένο γήπεδο, όταν πρωτοέφτασα, υπήρχαν παιδιά παντού. Το ήθελα όμως άδειο και έτσι αφού έβγαλα μερικές φωτογραφίες μαζί τους, τους εξήγησα τον σκοπό μου, δείχνοντας τους στο κινητό μου διάφορες άλλες φωτογραφίες. Πολλές φορές δεν χρειάζεται να μιλάς τη γλώσσα, οι εικόνες αρκούν για να εξηγήσεις κατι.
Το να έβλεπες τα παιδιά να παίζουν λοιπόν, ήταν σίγουρα ενδιαφέρον, αλλά όταν το στιγμιότυπο μετατραπεί σε κάδρο, τότε χάνονται τελείως οι λεπτομέρειες του γηπέδου και εστιάζεις στα πρόσωπα και όχι στις υπόλοιπες πληροφορίες. Δεν θα παρατηρήσεις π.χ. πως τα τούβλα του γηπέδου προέρχονται τελικά από την εκκλησία, διότι η προσοχή διασπάται από τη δράση. Νομίζω γενικά ότι αυτός είναι ο σκοπός, να πει η φωτογραφία κάτι για τον σχεδιασμό του χώρου και την αρχιτεκτονική του, διότι τα στοιχεία αυτά κατά την γνώμη μου, μιλάνε με ένα τρόπο ακόμη πιο δυναμικό για την κοινότητα: Μιλάνε για τα υλικά της, την οικονομία της και προσφέρουν φυσικά και μια εικόνα για το τι βλέπουν οι άνθρωποι της στην καθημερινότητα τους. Διότι αυτό βλέπουν.
G.B. Κατά μία έννοια δηλαδή, καταλαβαίνουμε την κοινότητα καλύτερα χωρίς την παρουσία των ανθρώπων, σωστά;
B.B. Ναι πιστεύω αυτό είναι αλήθεια.
G.B. Μιας και αλλάξαμε γεωγραφία, να σου πω και ποια είναι η δική μου αγαπημένη φωτογραφία από την συλλογή. Είναι εκείνη από το Outjo (Ούτζο) της Ναμίμπια, το οποίο από ο,τι είδα είναι ένα χωριό 6000 κατοίκων.
Β.Β. Ναι, βλέπεις ότι δεν είμαι καθόλου υπερβολικός όταν λέω ότι παντού στον κόσμο μπορεί να βρεθεί ένα ιδιαίτερο γήπεδο μπάσκετ. Η χώρα αυτή είναι πανέμορφη και ταυτόχρονα αραιοκατοικημένη, μπορείς να οδηγάς μια ώρα και να μην συναντήσεις άνθρωπο. Μπαίνοντας στην πόλη, το πρώτο πράγμα που έψαξα ηταν, τι άλλο, το σχολείο. Βρες το τοπικό σχολείο και θα βρεις ένα γήπεδο.
Δημοτικό σχολείο, Outjo, Namimbia 2009
Βασικά, εδώ η μπασκέτα είναι μέρος ενός γηπέδου για netball2. Το netball είχε εφευρεθεί μόνο για τις γυναίκες και σε αυτό δεν υπάρχουν επαφές, ούτε δυνατότητα τρίπλας. Επιτρέπεται μόνο η πάσα και το σουτ. Το άθλημα υπάρχει ακόμη στην Αυστραλία και στην Αφρική. Η φωτογραφία δε, είναι από τις αγαπημένες μου, λόγω της απλότητας του μινιμαλισμού και της γεωμετρίας της. Ο τοίχος από τούβλα είναι πανέμορφος.
G.B. Η Ναμίμπια ήταν υπό το καθεστώς του Απαρτχάιντ μέχρι και τη δεκαετία του ’90, ενώ παλιότερα υπό την γερμανική κατοχή συνέβη εκεί η πρώτη μαζική γενοκτονία του 20ου αιώνα3, κατά την διάρκεια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Βλεποντας λοιπόν το γήπεδο, μου είναι πολύ δύσκολο να το δω σαν «απλά ένα γήπεδο», δηλαδή βλέπω την φωτογραφία και ξαφνικά γράφω στο Google Namimbia. Κάπου είναι εκπληκτικό, βλέπεις δηλαδή μία εικόνα και δημιουργείται η επιθυμία για ιστορική γνώση και υπό αυτή την έννοια οι δικές σου φωτογραφίες υπηρέτησαν έναν σκοπό πέρα από την απεικόνιση.
Αναρωτιέμαι βέβαια και αν όλο αυτό έχει να κάνει και με την πρόθεση σου. Δηλαδή, ως ποιο σημείο θα επέμβεις στον φυσικό χώρο, προκειμένου να πετύχεις το κάδρο που επιθυμείς, ακριβώς όπως το επιθυμείς; Kαι τι συμβαίνει με το φως; Υπήρχαν περιπτώσεις στις οποίες θα περίμενες με τις ώρες, προκειμένου να πετύχεις τις ιδανικές συνθήκες για την οπτική σου;
B.B. Όταν είχα το πλεονέκτημα του χρόνου θα περίμενα για το φως. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας εικόνας από το North Fork της δυτικής Virginia, η οποία τραβήχτηκε τυχαία κατά τη διάρκεια ενός άλλου πρότζεκτ γύρω από την εξόρυξη άνθρακα4. Μπαίνοντας στην πόλη συνοδεία ενός ανθρακωρύχου, είδα μια πινακίδα που έγραφε «καλώς ήρθατε στο North Fork, την πρωτεύουσα του μπάσκετ των ΗΠΑ» και λίγο παρακάτω επεσα επάνω σε ένα κοινόχρηστο γήπεδο, το οποίο είχε στον τοίχο του ζωγραφισμένο έναν άγγελο και ένα ψάρι.
Κοινοτική παιδική χαρά, North Fork, West Virginia, 2006
Για μένα αυτό ήταν φανταστικό. Το γήπεδο είχε ξαναβαφτεί και ανακαινιστεί, ενώ ακριβώς από πάνω, σε πλήρη αντίθεση, μερικά παραδοσιακά σπίτια, τυπικά των Απαλαχίων Ορών, δεν είχαν αποκατασταθεί. Η κοινότητα φαίνεται να αργοσβήνει. Σε αυτή λοιπόν την περίπτωση, πήγα τόσο νωρίς το πρωί, όσο και αργά το απόγευμα που το φως ελαττώνεται και τελικά επέλεξα την δεύτερη περίσταση για να δείξω την αντίθεση που ήθελα.
Bέβαια άλλες φορές δεν είχα τετοια περιθώρια επιλογής, πιθανώς τα διαθέσιμα λεπτά στο γήπεδο να ήταν όλα κι όλα πέντε. Πάντα σκέφτεται κανείς το φως, παρόλα αυτά υπάρχει ομορφιά και όταν αυτό είναι δυνατό, άνισο και κυριαρχεί, συνεπώς κάνεις ο,τι καλύτερο και συνεχίζεις.
Γενικά, οι φωτογραφίες είναι ταυτόχρονα ακριβείς, αληθινές και φανταστικές, αποτελούν δηλαδή το προϊόν φαντασίας του/της φωτογράφου. Για να έρθω και στο αρχικό σκέλος της ερώτησης σου λοιπόν, στο πλαίσιο αυτό υπήρξαν μόνο δύο τρεις φωτογραφίες στις οποίες άλλαξα κάτι. Μία ιδιαίτερη περίπτωση είναι μία εικόνα από το Franklin, στο Maine, όπου έξω από την κατοικία ενός γηραιού ζευγαριού υπήρχαν δύο καρέκλες εξωτερικού χώρου.
Γκαράζ συνταξιούχων, Franklin, Maine, 2006
Όταν πρωτοέφτασα εκεί το ζευγάρι καθόταν σε αυτές και δεν ήθελα να τους ζητήσω να σηκωθούν, για να τραβήξω το γήπεδο άδειο. Πήρα άδεια να έρθω το επόμενο πρωί, αλλά όταν πήγα οι καρέκλες είχαν μετακινηθεί και η πόρτα του γκαράζ ήταν ανοιχτή, συνεπώς έβαλα τα πάντα στην αρχική τους θέση, όπως τα είχα συναντήσει την προηγούμενη.
Υποθέτω πάντα επεμβαίνεις με κάποιο τρόπο, αν όχι με αυτόν ακριβώς. Ο κανόνας της φωτογραφίας όμως είναι πως αν αλλάξεις την πραγματικότητα και αυτή την αλλαγή την κάνεις κτήμα σου, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα. Όλες οι φωτογραφίες της συλλογής αφορούν την δική μου οπτική.
G.B. Πρόσεξα ότι στην παρουσίαση της έκθεσης, ακριβώς κάτω από κάθε φωτογραφία υπάρχει και μία λεζάντα, η οποία ονοματίζει τον τόπο στον οποίο τραβήχτηκε, όπως και την ημερομηνία. Θα το έκανα φυσικά και εγώ αν ήμουν φωτογράφος, αλλά γιατί το κάνουμε αυτό άραγε; Γιατί δεν αφήνουμε την φωτογραφία να σταθεί μόνη της, χωρίς να προσδιορίσουμε τον τόπο; Τι διαφορετική επίπτωση θα είχε αυτό στο κοινό της;
Νομίζω θα ήταν πολύ ενδιαφέρον, να αφήσουμε τους θεατές να φανταστούν την τοποθεσία. Έτσι έρχεσαι ακόμη πιο κοντά στην εικόνα και γίνεσαι μέρος της, αναρωτιέσαι από πού προέρχεται, περνάς περισσότερο χρόνο μαζί της.
Όμως από την άλλη μεριά, η τοποθεσία είναι μέρος μιας αφήγησης της φωτογραφίας και επίσης η δήλωση της είναι μέρος μιας παράδοσης, μέσα στην οποία έχω ανατραφεί, είναι η αρένα του ντοκιμαντέρ. Συνεπώς αυτή η πληροφορία είναι απαραίτητη για τον καθορισμό του περικειμένου, έχει νόημα και συχνά όταν αποκαλύπτεται, νιώθει κάποιος/κάποια μια ευχαρίστηση, μαθαίνοντας από πού προέρχεται αυτό που βλέπει. Η γνώση της προέλευσης βοηθά να πάει η σκέψη βαθύτερα συνολικά.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ο Bill έχει φυσικά δίκιο. Οι φωτογραφίες, όπως και κάθε εικόνα-προϊόν του/της δημιουργού της, αιχμαλωτίζει το βλέμμα των θεατών πρώτα από όλα στις δικές τους προαποφασισμένες γνώμες. Χωρίς την λεζάντα, πιθανότατα δεν θα υπήρχε καμία ιδιαίτερη διάθεση για έρευνα ή για την περιπέτεια της έρευνας. Και χωρίς την φωτογραφία όμως, δεν θα υπήρχε η αίσθηση της ιστορικότητας μίας κοινότητας, η οποία με την σειρά της προσκαλεί για γνώση.
Τα άδεια γήπεδα, φωτογραφημένα επίμονα (λήψεις με διαφορετικό φως) σε αστικά και επαρχιακά τοπία, αφορούν τόσο το άθλημα, όσο και όλα όσα το περιβάλλουν. Είναι πολύ δύσκολο να τα αισθανθεί κανείς, όταν φωτογραφίζει ένα μπασκετικό στιγμιότυπο με τους παίκτες μέσα στο κάδρο. Η φωτογραφία αφορά μόνο αυτούς και μόνο εκείνη τη στιγμή. Όταν όμως το γήπεδο αδειάσει και ο φακός κάνει κλικ, περνούν μπροστά από τα μάτια πλήθη ανθρώπων που αγωνίστηκαν στα όρια των γηπέδων ή περπάτησαν γύρω από αυτά. Ένα γήπεδο μόνο του, είναι κατά ένα τρόπο μία συνέχεια ή αν θέλετε μία αλληλουχία από ρήξεις. Φωτογραφίζοντας το, κατακτά κάποιος/α μία ιστορία ή την φτιάχνει από την αρχή. Δεν ξέρω, ίσως για αυτό θέλουμε να φωτογραφίζουμε γήπεδα, ίσως και όχι.
Σημειώσεις
1. Η γενοκτονία της Ρουάντα αφορά τη σφαγή περίπου 800.000 χιλιάδων μελών της φυλής Τούτσι από εκείνη των Χούτου, σε διάρκεια 100 ημερών την άνοιξη του 1994. Η χθεσινή ημέρα αποτέλεσε την έναρξη μιας εβδομάδας εκδηλώσεων πένθους. Οι δυτικές εκδοχές γύρω από την γενοκτονία συγκλίνουν συχνά γύρω από μία συγκεκριμένη αφήγηση. Παρόλα αυτά, μία βαθύτερη ματιά στην ιστορικότητα της αντιπαραθεσης των δύο φυλών, αποκαλύπτει τόσο τις μεγάλες ευθύνες του Πατριωτικού Μετώπου των Τούτσι, όσο και φυσικά τον πρωτεύοντα ρόλο των ευρωπαϊκών αποικιοκρατικών δυνάμεων της περιοχής, όπως το Βέλγιο, η Γαλλία και αργότερα οι ΗΠΑ. Προτεινόμενο διάβασμα στα ελληνικά στις παρακάτω πηγές.
2. H εφεύρεση του Netball τοποθετείται περίπου στο διάστημα 1895-1900 στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, ως παραλλαγή του μπάσκετ. Στην Αγγλία επίσημα στοιχεία τοποθετούν την εμφάνιση της ονομασίας στο 1901. Διαβάστε την ιστορική αναδρομή της ομοσπονδίας netball της Αυστραλίας https://netball.com.au/about-netball-australia/history-of-netball/. Παρακάτω, στιγμιότυπα.
3. Οι κτηνωδίες του Β' Ράιχ στην Ναμίμπια, τότε ονομαζόμενη ως Γερμανική Νοτιοδυτική Αφρική από τους Γερμανούς, θεωρήθηκαν ως προάγγελος (κατά πολλούς σωστά και ως προεργασία) των στρατοπέδων συγκέντρωσης και των ιατρικών πειραμάτων των Ναζί στο β' παγκόσμιο πόλεμο. Προτεινόμενο διάβασμα https://www.newsbeast.gr/weekend/arthro/2563185/i-sfagi-ton-cherero-i-proti-genoktonia-tou-20ou-eona. Γενικά, κοινή πρακτική όλων των αποικιοκρατών της Αφρικής στα τέλη του 19ου ήταν να χωρίζουν τα σύνορα της Αφρικής κατά το συμφέρον τους, με αποτέλεσμα να βρίσκονται υπό την ίδια συνοριακή επικράτεια φυλές που ως τότε δεν υποχρεώθηκαν να ζουν ποτέ μαζί. Ήταν αυτή μία βασική αιτία εμφυλίων συρράξεων. Η Ναμίμπια, αφότου πέρασε στον νόμο του Απαρτχάιντ (μετά την φυγή των Γερμανών), έμεινε υπό την επιρροή του μέχρι και τον Μάρτιο του 1990. Διαβάστε παρακάτω για τον αγώνα ανεξαρτησίας της. https://www.sahistory.org.za/article/namibian-struggle-independence-1966-1990-historical-background
4. Σύμφωνα με στοιχεία πανεπιστημιακής έρευνας του University of West Virginia, η εξόρυξη και παραγωγή άνθρακα στην περιοχή των Απαλάχιων ορών (Δυτική Βιρτζίνια) μειώθηκε κατά 45% την δεκαετία 2005-2015, λόγω της ανταγωνιστικότητας των τιμών του φυσικού αερίου και της μείωσης της ζήτησης για μία τέτοια πηγή ενέργειας. Η ανεργία στην περιοχή έχει ως αποτέλεσμα αυξηθεί δραματικά https://www.arc.gov/assets/research_reports/CIE1-OverviewofCoalEconomyinAppalachia.pdf
