Μια από αυτες, η οριοθέτηση/δημιουργία/άρθρωση της ταυτότητας, αποδεικνύεται κομβικής σημασίας για το σχήμα της βιοεξουσίας. Κάποια υποκείμενα, εάν σχηματοποιηθούν επακριβώς, καθίστανται σχεδόν αμέσως απαραίτητα ή αναλώσιμα. Η κοινή γνώμη, γνωρίζοντας τα χαρακτηριστικά τους, μπορεί πλέον να αποφανθεί.
Συγκεκριμένα ταυτοτικά στοιχεία του θύματος τονίστηκαν ξανά και ξανά. Ο γκέι, η οροθετική, o τοξικομανής, ο ληστής, είναι προφανώς έννοιες οι οποίες μπαίνουν στο ζύγι της απόφασης περί ζωής ή θανάτου, ειδικά όταν σκεπαστουν από άλλα αφαιρετικά σημεία (πχ πουστης, άρρωστη, πρεζάκι). Το θύμα μπορεί να μην ήταν μόνο αυτά, όμως η κατασκευή της ταυτότητας χρησιμοποιεί τις τεχνικές της φωτογραφίας. Είναι σαν ένα κάδρο, στο οποίο ο φωτογράφος επιλέγει τι θα συμπεριλάβει και τι θα αφήσει απ'έξω. Και όπως μας υπενθυμίζει η Σόζαν Σόνταγκ2, μέσω της φωτογραφίας "οι άνθρωποι μετατρέπονται σε αντικείμενα, τα οποία μπορούν συμβολικά να κυριευτούν".
Η ταυτότητα ως (ετερό)καδράρισμα είναι συνεπώς μία τακτική. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως ίσως να θυμάστε, στα θύματα δεν αποδόθηκαν τόσο έντονες περιγραφές, αλλά αποδόθηκαν στους φερόμενους ως θύτες. Σε υποθέσεις του δημόσιου βίου γνωστές σε όλους, τα ιδεολογικά πιστεύω των κατηγορουμένων ήταν γνωστά και οι ταυτότητες τους χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και για να υποστηριχτούν κατηγορητήρια. Όπως είναι προφανές, η επικοινωνία της ταυτότητας με την συγκυρία είναι άμεση, όπως και η αντίστηξη της με άλλες ταυτότητες, όπως εκείνες σημαίνουν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και σε μία χρονική στιγμή.
Αλλοτε αυτές οι σχέσεις παρέχουν δυνατότητες και άλλοτε περιορισμούς. Το μπάσκετ παρέχει δύο σαφή παραδείγματα, που - προς αποφυγήν παρεξηγήσεως - δεν χρησιμοποιούνται εδώ ως ευθέως αναλογικά.
Ο Μάτζικ Τζόνσον, παρά το αρχικό σοκ της ανακοίνωσης της οροθετικότητας το 1991, αναδείχτηκε ως ένα σύμβολο του ακτιβισμού κατά του HIV. Ήταν διάσημος αθλητής, μαύρος και - κυρίως - ετερεφυλόφιλος σε μία εποχή που οι μαύροι μεσοαστοί γίνονταν δεκτοί στους κόλπους της λευκής κοινωνίας και ανελίσσονταν κοινωνικά, υπό την προϋπόθεση ότι οι διεκδικήσεις τους θα εξοβελίζονταν στην σφαίρα του κοινωνικού, αφήνοντας στην άκρη την (αντί)πολιτική ρητορική3. Ο Μάτζικ αποτέλεσε το ιδανικό ταυτοτικό σημείο συμπερίληψης, καθώς η περίπτωση του αποδείκνυε επιπροσθέτως τον κίνδυνο μόλυνσης των σεξουαλικά mainstream. Η ταυτότητα του έδωσε δυνατότητες, οι οποίες, αν ήταν ομοφυλόφιλος ή άστεγος, δεν θα του είχαν παρασχεθεί ποτέ.
Στην άλλη άκρη της διελκυστίνδας βρίσκεται ο Μαχμούτ Αμπντούλ Ραούφ (αρχική φωτό). Ο Ραούφ (Κρις Τζάκσον μεχρι το 1993) αρνιόταν επί σχεδόν όλη την σεζόν 95-96 να σταθεί προσοχή απέναντι στην σημαία των ΗΠΑ κατά την διαρκεια ανάκρουσης του εθνικού ύμνου στην έναρξη των αγώνων. Στεκόταν όρθιος, αλλά ταυτόχρονα έκανε άλλα πράγματα, όπως να κοιτάζει σε διάφορες κατευθύνσεις, να τεντώνεται ή να μένει ακόμη και στα αποδυτήρια. Δεν είχε αναγνωρίσει κανείς την ρουτίνα του, μέχρι που ένας ρεπόρτερ ανέδειξε το θέμα και οδήγησε την καριέρα του στην καταστροφή. Ο Ραούφ δήλωσε τότε απερίφραστα πως ο λόγος της μη συμμόρφωσης με το εθιμοτυπικό ήταν πως για εκείνον η σημαία αποτελούσε ένα σύμβολο "καταπίεσης και τυραννίας". Το ΝΒΑ του επέβαλε αρχικά αποκλεισμό από έναν αγώνα και αμέσως μετά (κατόπιν υποστήριξης και της Ένωσης παικτών προς εκείνον) "συνθηκολόγησε", επιτρέποντας του να στέκεται με το κεφάλι χαμηλωμένο. Όμως η φήμη και η δημοσιοτητα, είχαν ήδη κάνει την δουλειά τους. Χωρίς κανέναν προφανή λόγο, στο τέλος της χρονιάς οι Νάγκετς τον έκαναν ανταλλαγή στους Κινγκς και τα λεπτά του στο ΝΒΑ μειώθηκαν δραματικά, με την καριέρα του να διαλύεται σε ηλικία 29 ετων.
Η έννοια του μουσουλμάνου ακτιβιστή αθλητή δεν ήταν ακριβώς και η πιο ελκυστική για τις ΗΠΑ. Σε μία ιστορική αναδρομή του VOX στις σχέσεις Ισλάμ και Ηνωμένων Πολιτειών, αναφέρεται πως οι πρώτοι μουσουλμάνοι πέρασαν στην Αμερική ως σκλάβοι. Το 1924 μάλιστα, το Κογκρέσο πέρασε το National Origins Act, που είχε ως σκοπό τον περιορισμό των μεταναστευτικών εισροών από ασιατικά μουσουλμανικά κράτη. Η μετέπειτα ίδρυση του Εθνους του Ισλάμ, η δράση του Malcolm X και ο πόλεμος των έξι ημερών μεταξύ Ισραήλ και Αραβικών κρατών το 1967, επέτειναν την δημιουργία στερεοτύπων και τελικά έφεραν συγκρούσεις των ταυτοτικών κάδρων. Ο ίδιος ο Χακίμ Ολάζουον έφτασε να αναρωτηθεί δημόσια για τον Ραούφ (έναν θαυμαστή του Malcolm X), αν ξέρει τι σημαίνει να είσαι μουσουλμάνος στην Αμερική, αντιπαραβάλοντας έτσι την "σωστή" συμπεριφορά απέναντι στην λάθοΣ και δικαιολογώντας έμμεσα τις πειθαρχικές πρακτικές. Ο ομόθρησκος Χακίμ ενσωμάτωνε τον "φιλήσυχο μουσουλμάνο", μία ταυτότητα που ερχόταν σε σύγκρουση με εκείνη του "πολιτικά ενεργού Ισλαμιστή"4.
"Αν ήταν στην Ελλάδα, θα τον είχαν πετροβολήσει", είχαν γράψει αμέσως μετά το περιστατικό οι Chicago Sun Times. Πιθανώς και μέχρι θανάτου.
Η ταυτότητα πολλές φορές δίνει δυνατότητες. Ενα σωρό άλλες όμως, καθηλώνει. Η ταυτότητα ενώνει και βοηθά τις κοινές διεκδικήσεις, η ταυτότητα διαχωρίζει. Δεν αποδίδεται πάντα από εκείνον που την διεκδικεί. Συχνά, αποδίδεται από την εξουσία ή ένα πλέγμα βιοπολιτικών εξουσιών και συγκρίνεται με άλλες, περισσότερο ή λιγότερο "παραγωγικές". Όταν αυτό συμβαινει, στο καδράρισμα της δολοφονεί ξανά και ξανά. Παύει να είναι ιδιοκτησία του ατόμου και είναι προς χρήση των άλλων συνόλων, που προσυπογράφουν διαφορετικές ταυτότητες.
Για όλους αυτούς τους λόγους, η ταυτότητα - η εξωστρεφής άρθρωση της οποίας είναι σε διάφορους χρόνους απολύτως ρηξικέλευθη, απαραίτητη και ωφέλιμη για τα μέλη διαφόρων "περιθωριακών" (sic) κοινοτήτων, αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού ιστού - είναι ασχετη από διάφορες εκφάνσεις του γεγονότος των ημερων5. Η αξία της ζωής δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την ταυτότητα. Το ότι μπήκε στην συζήτηση η (εικαζόμενη) τοξικοεξάρτηση του θύματος και οι σεξουαλικές προτιμήσεις της, εξυπηρετεί μόνο όσους θέλουν να χρωματίσουν αλλιώς, μια δολοφονία που προήλθε (και) από τον όχλο και καταναλώνεται από αυτόν. Το ποιος ήταν ο Ζακ Κωστόπουλος, δεν καθιστά το έγκλημα ούτε περισσότερο, ούτε λιγότερο ειδεχθές. Είναι ένα γαμημένο ρητορικό κόλπο, που επιπλέον στρέφει την κριτική ματιά μακριά από την (μη πρωτοφανή) συνέργεια πολιτών και θεσμών στην βίαιη καταστολή, και το οποίο αποκτά εγκυρότητα από την συναισθηματική απόσταση που έχουν πάρει όλοι από την φρίκη.
"Το σοκ των φωτογραφημένων αγριοτήτων φθείρεται με τις πολλές επαναλήψεις [...] . Ο απέραντος φωτογραφικός κατάλογος αθλιοτήτων και αδικιών από ολόκληρο τον κόσμο έχει εξοικειώσει τον καθένα με την σκληρότητα, κάνοντας το τρομακτικό να φαίνεται [...] περισσότερο γνωστό, απόμακρο, αναπόφευκτο"6, γράφει η Σόνταγκ.
Πάνω σε αυτη την γραμμή ίσως χρειάζεται να αναρωτηθούμε κι εμείς. Πού πήγε το σοκ; Πώς γίνεται ένα προφανές έγκλημα του (σωματικά) δυνατού απέναντι στον αδύναμο να τίθεται τόσο έντονα προς συζήτηση στην δημόσια σφαίρα ως προς την ίδια την φύση του; Πώς γίνεται να υπάρχουν υποστηρικτές της πράξης αυτοδικίας; Πώς γίνεται να περιμένουν πολλοί τον νόμο να αποφανθεί για να καταλήξουν και ποια είναι τελικά η σχέση της κοινωνίας με τον νόμο; Και πώς γίνεται τελικά, μαθαίνοντας για το θύμα, να φτάνουμε στο σημείο να συζητάμε για το αν οι οροθετικοί/ες, οι queer, οι τοξικομανείς έχουν θέση στην κοινωνία και να διαβαθμίζουμε την προτεραιότητα αυτής της θέσης;
Kανονικά, δεν γίνεται, και οσοι έχουν ακόμη αυτά τα ερωτηματικά είναι λογικό να βρουν απέναντι τους πολλούς Άλλους, πολλές Άλλες και πολλούς διαφορετικούς/ες, σε διάρκεια.
Σημειώσεις
1. Η βιοπολιτική, εισηγμένη ως έννοια από τον Μισέλ Φουκό και εξελιγμένη αργότερα από άλλους διανοητές, όπως ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ή οι Χαρντ και Νέγκρι, νοείται ως ένα πλέγμα εξουσιών που, μέσω πειθαρχικών μηχανισμών έχει ως στόχο να ελέγξει την ίδια την ζωή (όπου ζωη = βίος) στο πιο βασικό της επίπεδο. Δεν προέρχεται από μία πηγή, δεν περιμένει παραβατική συμπεριφορά για να ασκήσει κυριαρχικά τιμωρία, δεν στέκεται ως τύραννος, αλλά ελέγχει καθημερινά τις πρακτικές (σωματικές και μη), προκειμένου τα υποκείμενα να μην παρεκλίνουν και να καθίστανται ωφελίμως παραγωγικά. Χρησιμοποιεί τον φόβο, χρησιμοποιεί την έννοια της ασφάλειας, δημιουργεί κατηγορίες και τις λογικές κατηγοριοποίησης, αποφασίζοντας τελικά ποιες ζωές είναι άξιες να συνεχιστούν και ποιες να τερματιστούν.
Mε τα λόγια των Μακάριτσεφ και Γιάτσικ από μία εργασία για το "The Journal of Natiοnalism and Ethincity": "Δεν είναι απλώς μια τεχνική διακυβέρνησης. Κατασκευάζει ταυτότητες και παράγει ρόλους ως αντικείμενα ελέγχου μέσω ενός εύρους θεσμών, όπως η εκκλησία, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οι φαρμακευτικές δομές και μία ποικιλία πολιτισμικών πρακτικών. Συνεπως, η βιοπολιτική μπορεί να καταστεί ένα εργαλείο ανέγερσης του έθνους, μιας ανέργεσης βασισμένης σε πρότυπα συμπερίληψης και αποκλεισμού. Αυτά τα πρότυπα, για παράδειγμα μπορεί να σημαδέψουν αρνητικά συγκεκριμένες σεξουαλικές πρακτικές και τρόπους ζωής ως πολιτισμικά "ακαταλληλες", με αυτό τον τρόπο περιθωριοποιώντας τες. Η βιοπολιτική άρα, ορίζει κανόνες του ανήκειν και συνθήκες εγκατάλειψης και ετσι σχηματοποιεί τα όρια των πολιτικών κοινοτήτων. [Αφορά] την συμφωνημένη κατανόηση ενός "σωστού" τρόπου ζωής, από την γέννηση ως το θάνατο."
2. Σούζαν Σόνταγκ, Περί Φωτογραφίας, εκδόσεις του περιοδικού Φωτογράφος
3. Για το περικείμενο της εποχής και την θέση του μαύρου αθλητή ως σύμβολο κοινωνικής ανέλιξης και συμπερίληψης, διαβάστε εδώ https://bleacherreport.com/articles/706837-how-michael-jordan-became-the-first-modern-african-american-superstar-athlete
4. Μία σοβαρή εξήγηση για την διαφορετική χρήση των όρων "μουσουλμάνος" και "ισλαμιστής" https://ahmadeldin.blog/2013/07/21/islamism-refutation/
5. Η ταυτότητα εννοείται ως άσχετη σε σχέση με την αξία της ζωής του θύματος. Δεν είναι άσχετη από την μετέπειτα ερμηνεία του γεγονότος, ούτε από την συζήτηση περί δικαιωμάτων. Επίσης, είναι μάλλον προφανές πως το λιντσάρισμα δεν θα συνέβαινε έτσι απλά, αν ο αδύναμος δεν ήταν "πρεζάκι". Το κείμενο που διαβάζετε ασχολείται κυρίως με το "μετά".
6. Bλ. σημείωση 2.
